Әлемнің барлық дерлік елдеріндегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жалпыұлттық игілік объектілеріне жатады және ерекше табиғат қорғау, ғылыми, мәдени, тарихи және эстетикалық маңызы бар табиғи кешендер мен объектілер орналасқан жер, су беті және олардың үстіндегі әуе кеңістігі учаскелерін білдіреді. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың болуы жердің, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қалпына келтіру әлеуетінің кепілі және көзі болып табылады.

Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтауға және табиғатты тұрақты пайдалануға бағытталған жобаларды қаржыландыру үшін қоршаған ортаны қорғаудың басты экономикалық құралдарының бірі мамандандырылған қорлардың жұмыс істеуі Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы болып танылды. Биологиялық әртүрлілікті сақтау орнықты дамуға көшу басымдықтарының бірі ретінде аталған. Биоалуантүрліліктің төмендеуі біздің заманымыздың негізгі экологиялық проблемалары арасында ерекше орын алады. Табиғи экожүйелердің қарқынды жойылуы орын алады, топырақ жамылғысы бұзылып, ластанады, тірі организмдердің түрлері жойылады.

Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи кешендер мен объектілер шөл даладан биік тауларға және ішкі теңіздердің экожүйелеріне дейінгі ландшафтық кешендердің бірегей жиынтығына ие. Елдің экономикалық даму қарқынының өсуі және табиғи ресурстарды пайдаланудың күшеюі жағдайында табиғатты аумақтық қорғау жүйесін одан әрі жетілдіру мәселесі өзекті болып отыр. Дәл осындай жағдайлар мемлекеттің биологиялық әртүрлілігін сақтаудың пәрменді жүйесі ретінде Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын (бұдан әрі - ЕҚТА) одан әрі дамыту қажеттілігін айқындайды. Жоғарыда аталған мәселелерді шешу аясында Алматы қ. «Медеу» МӨТП (ары қарай ЕҚТА) басшылығымен республиканың жетекші ғылыми-зерттеу институттары мен Алматы қ. жоғары оқу орындарының ғалымдарын тарта отырып, ғылыми-техникалық кеңес құрылды. ҒТК түрлі ғылыми бағыттардан - кешенді экожүйелік зерттеулерден (топырақ, өсімдіктер, өсімдіктер ауруларын қоздырушы организмдер) тұратын «Медеу» МӨТП табиғи экожүйелерінің жай – күйі ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағдарламасы әзірленді. Алматы қаласы әкімдігінің қаржылық көмегінің арқасында «Медеу» МӨТП объектісінде ғылыми зерттеулер жүргізілді және экожүйелердің қазіргі экологиялық жағдайы бойынша маңызды ғылыми нәтижелер және биоәртүрлілікті сақтау бойынша ғылыми негізделген іс-шаралар алынды.

Қазақ топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институты ЖШС ғалымдары. У.У.Успанов «Медеу» МӨТП топырақ-экологиялық жағдайын зерттеді. Зерттеулер Іле Алатауының оңтүстік-батыс беткейінде теңіз деңгейінен 1300 - 1750 м биіктікте, күрделі, қатты кесілген бедермен, тік және өте тік беткейлермен, еңіс бұрышы 19-дан 40º-қа дейін жүргізілген. Тік тау беткейлерінде жартастары, тау жыныстарының шығуы бар бекітілмеген учаскелер басым.

Топырақ жамылғысының жалпы экологиялық жағдайларын зерттеу антропогендік, техногендік әсерді, деградацияны, көшкіндерді, эрозиялық процестерді және т. б. көрсетті.

«Медеу» МӨТП топырақ-өсімдік жамылғысын жақсарту және қалпына келтіру, биоалуантүрлілікті және табиғи экожүйелерді сақтау үшін мынадай іс-шаралар қажет:

- аумақтың топырақ-өсімдік жамылғысын қалпына келтіру үшін техникалық (аумақты қопсыту) және биологиялық қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу қажет. Жайылымдық дегрессияға төзімді және төзімді фитомелиоранттарды таңдау арқылы.

Эрозия процестерінің алдын алуға болады:

- тік, антропогендік бұзылған, эрозияға қауіпті соқпақтарды айналып өтіп, тау бедері бойынша көрсеткіштері бар мамандандырылған эко-туристік маршруттарды әзірлеу кезінде;

-айқын эрозиялық процестер орындарында тармақталған тамыр жүйесі бар ағаш-бұта түрлерінің эрозияға қарсы екпелері.

Зерттеу объектісі топырағының қоректену элементтерін зерттеу элементтердің төмен және өте төмен құрамы (N,P) туралы көрсетті, сондықтан минералды азот және фосфор тыңайтқыштарын енгізу қажет.

Маңызды шаралардың бірі-топырақтың санитарлық жағдайын жақсарту және топырақтың экологиялық жағдайын жасау үшін, жас ағаш өсіру үшін ауру қоздырғыштарының әсерінен құлаған ағаш-бұта түрлерінен топырақ жамылғысын тазарту.

У.У. УСПАНОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТОПЫРАҚТАНУ ЖӘНЕ АГРОХИМИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ

Б.ғ.д., профессор Қозыбаева Ф.Е.,